In Nederland zijn er steeds meer gezondheidstesten te koop. Ondanks de wet- en regelgeving voldoen niet alle medische zelftesten aan de kwaliteitseisen. Dat blijkt uit het onderzoek van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).
Het aanbod aan medische zelftesten is heel divers; van testen voor Q-koorts, glucosemeting en HIV tot depressie of risico op kanker. In 2022 zijn er maar liefst ruim 160 verschillende zelftesten op de markt (exclusief de corona-testen). Er is veel belangstelling voor en er komen dan ook steeds meer commerciële aanbieders op de markt. Recent heeft Sanquin het door haar ontwikkelde bedrijf Direct Diagnostics verkocht aan 819 Capital Partners. Direct Diagnostics verkoopt gezondheidstesten en biedt een datagedreven ehealth-platform voor gezondheidsmonitoring op het gebied van cholesterol, vitaminen en ijzer.
En sinds begin dit jaar bieden 700 Albert Heijn-supermarkten zelftesten aan voor diabetes, vitamine D-tekort, chlamydia en gonorroe van Homed-IQ. Arts-microbioloog Miquel Ekkelenkamp zet in een column kanttekeningen bij dit aanbod. ‘Van de meeste testen op de Homed-IQ-site is het moeilijk te begrijpen welk probleem ze oplossen. Wat kan iemand met de high sensitive CRP-bepaling (35 euro), een paar leverwaardes (39 euro) of een paar hormoonwaardes (de ‘vruchtbaarheidstest’ van 159 euro)? De geautomatiseerde online medische adviezen van Homed-IQ zullen daarbij weinig helpen.’
Veilig?
Als het een zelftest als medisch hulpmiddel betreft, moet deze een CE-markering hebben. De CE-markering toont aan dat de test voldoet aan de Europese richtlijn en aan het Besluit in-vitro diagnostica. Echter, sommige diagnostische zelftesten die online te koop zijn, hebben geen of een onjuiste CE-markering. De Gezondheidsraad is bezig om een advies over de kwaliteitseisen op te stellen: waar moet een gezondheidstest aan voldoen? Zover is het nog niet, waardoor de zorgverlener of consument zelf zeer kritisch moet zijn bij de keuze van een test. Als simpel voorbeeld: alleen als er op een koortsthermometer een CE-markering staat, voldoet deze aantoonbaar aan de veiligheidseisen.
Een ander punt is of de consumenten wel goed worden begeleid bij zelftesten. Zo stelt Soa Aids Nederland dat met de verkoop van soa-zelftesten bij de AH de stap tot testen laagdrempeliger wordt. ‘Maar dan moet het hele pakket worden aangeboden. Dat houdt in dat je vooraf advies krijgt welke test je moet gebruiken en hoe je dat moet doen, en dat de aanbieder na de uitslag ook laat weten wat je moet doen.’
Thuis of opsturen?
Het grootste deel van de zelftesten (88 procent) kan de consument thuis volledig zelf uitvoeren. De verwerking en interpretatie bij meer dan de helft van de testen (56 procent) gebeurt ook thuis via een testcassette of een app. Bij bijna een derde (32 procent) moet het lichaamsmateriaal worden opgestuurd naar een laboratorium. Maar dan moet de persoon wel weten om welk materiaal van welk lichaamsdeel het moet gaan. En dat is vooral bij soa-testen niet altijd duidelijk, omdat dat per soa verschilt.
Privacy gegarandeerd?
Daarnaast speelt het privacy-aspect. Als na een zelftest materiaal, zoals bloed of urine, moet worden opgestuurd, is het belangrijk dat duidelijk is waar de gegevens en materialen worden bewaard en of deze veilig worden opgeslagen. Daarnaast is het goed te weten wat er met de uitslag van de test wordt gedaan. Gegevensuitwisseling mag alleen met toestemming, maar niet elke aanbieder, zeker uit het buitenland, gaat daar altijd zorgvuldig mee om.
Kosteneffectief?
De prijzen van zelftesten lopen sterk uiteen. Zelftesten met lichaamsmateriaal kosten gemiddeld 75 euro, uitschieters tot bijna 800 euro. Zelftesten zonder lichaamsmateriaal kosten gemiddeld 18 euro.
Het RIVM onderkent dat zelfdiagnostiek kan bijdragen tot vroegtijdige opsporing en preventie. Tegelijk kan het leiden tot over-diagnose en dat kan bijdragen aan extra kosten en aan overbelasting van de zorg. Om antwoord te geven op de vraag of zelfdiagnostiek tot extra druk op de zorg leidt, is het volgens het RIVM nodig om het gebruik van zelftesten systematisch te registreren. Huisartsen kunnen met behulp van de International Classification of Primary Care (ICPC) al vastleggen wanneer een patiënt zich meldt naar aanleiding van een zelftest. Door meer gebruik te maken van deze registratie kan inzichtelijk worden wat de daadwerkelijke belasting is van zelftestgebruik op de reguliere zorg en de daarbij behorende kosten.
DNA-testen zinvol?
Het RIVM heeft eerder onderzoek gedaan naar DNA-zelftesten. Daarmee kunnen mensen zelf vaststellen of ze aanleg hebben voor bepaalde aandoeningen. Voorbeelden zijn de ziekte van Alzheimer, hoge bloedruk, en gevoeligheid voor gluten. Consumenten bestellen deze tests vaak online, sturen lichaamsmateriaal -meestal speeksel- op en krijgen vervolgens de uitslag thuisgestuurd. Een mogelijk voordeel van een DNA-zelftest is dat mensen eenvoudig genetische informatie kunnen verkrijgen. Deze informatie kan ook worden gebruikt voor onderzoek. Maar ook hier is de privacy veelal niet gewaarborgd. Ook realiseren consumenten zich vaak niet welke gevolgen een uitslag kan hebben. Wat betekent een slechte uitslag voor jezelf, maar ook voor familieleden die voor een deel hetzelfde DNA hebben?
Extra taak voor huisartsen?
Veel aanbieders van zelftests verwijzen naar de huisarts. De huisarts krijgt door de zelftestmarkt een extra taak. Het valt niet altijd mee om te bepalen of, en zo ja, welke acties er nodig zijn om de juiste zorg te bieden op basis van een uitslag van een zelftest. Het is daarom van belang dat artsen op de hoogte zijn van de (on)mogelijkheden en risico’s van zelftesten en weten wat ze kunnen doen als een consument met een uitslag bij hen komt. Overigens kwam uit een onderzoek van het Nivel naar voren dat er nog nauwelijks sprake was van toename van het aantal patiënten na het uitvoeren van een zelftest. Maar dat is gemeten in het jaar 2021 en zoals gezegd: juist de laatste jaren groeit het aantal gebruikers van zelftests zeer snel.
Meer informatie
Voor meer informatie, download de volgende links:
RIVM: Kansen en risico’s van dna-testen
Column in Medisch Contact: Voor een soa-test naar de Appie
RIVM: Betrouwbaarheid van gezondheidstesten
RIVM: Betaalbaarheid van zelftesten en testgedrag
Rijksoverheid: Vragen en antwoorden over zelftesten
Home-IQ: Bericht over samenwerking met Albert Heijn
NVKC: Zelftesten
Website allesoverzelftesten.nl: Zelftesten: zin of onzin
Nivel: Gebruik medische zelftests blijft laag
